De verborgen wereld onder onze voeten

Iedereen kent de regenworm wel. Na een flinke regenbui zie je ze soms op de grond liggen. Regenwormen hebben water nodig om zich comfortabel bovengronds te kunnen verplaatsen en een partner te vinden. In de bodem vervullen ze als detrivoor (afvaleter) een belangrijke rol. Ze eten dood organisch materiaal en maken door hun verteringsproces de voedingsstoffen hieruit beschikbaar voor planten.

Verschillende soorten regenwormen leven in verschillende bodemlagen en voeden zich met uiteenlopende soorten organisch materiaal. Sommige soorten kruipen ’s nachts uit hun verticale gangen, zoeken over de bodem naar een geschikt blaadje, nemen dit vast bij de punt en slepen het mee hun gang in – en dat alles zonder ogen! In Nederland kennen we 25 soorten regenwormen, die in drie groepen worden ingedeeld:

• Strooiselbewoners (epigeïsche): leven in horizontale gangen tussen het strooiselmateriaal en zijn vaak donker van kleur.
• Bodembewoners (endogeïsche): bevinden zich dieper in de bodem en eten naast organisch materiaal ook bacteriën, die ze samen met bodemdeeltjes opeten. Ze blijven hun hele leven ondergronds.
• Pendelaars (Anekische): leven in verticale gangen die wel meters diep kunnen zijn. Ze voeden zich bovengronds en slepen bladeren mee hun gangen in, waardoor ze organisch materiaal van boven mengen met diepere bodemlagen. Dit versnelt de afbraak en verhoogt de waterdoorlaatbaarheid van de bodem, cruciaal voor regenwaterinfiltratie.

Het bodemvormende vermogen en hun rol in het vrijmaken van voedingsstoffen maken regenwormen echte ‘ecosysteem-engineers’. Ze manipuleren hun omgeving en creëren kansen voor andere soorten. 

^{Figuur 1: de verschillende type regenwormen. Bron: www.sciencelearn.org.nz}

Een andere belangrijke spil in het bodemvoedselweb zijn nematoden. Ze staan vooral bekend om hun plant-parasitaire levensstijl en de schade die ze kunnen aanrichten in de landbouw. Toch is deze perceptie deels onterecht. Van de ruim 1200 soorten nematoden in Nederland veroorzaken slechts zo’n 100 soorten schade aan planten.

Nematoden zijn niet alleen een van de soortenrijkste groepen in het bodemvoedselweb, maar ook een van de meest talrijke. Onderzoekers kijken vaak naar de mondvormen van nematoden om hen te classificeren: deze verraden iets over hun voedselvoorkeur. Nematoden zijn een interessante soortgroep om te onderzoeken, vanwege de grote variatie in grootte en levensstijl. De aanwezigheid van verschillende typen nematoden geeft inzicht in hoe goed het bodemvoedselweb is ontwikkeld. Als je alleen detrivoren en bacterie-eters vindt (onderaan de voedselketen), is het voedselweb minder ontwikkeld dan wanneer er ook predator nematoden aanwezig zijn.

^{Figuur 2: De verschillende mondvormen die de voedselgroepen in nematoden laten zien.
Bron: Ed Zaborski, University of Illinois.}

Een minder bekende, maar bijzondere soortgroep. Deze kleine dieren zijn zespotige geleedpotigen, maar geen insecten. Ze behoren tot hun eigen groep. Ze danken hun naam aan de furcula: een vorkvormig aanhangsel onder hun buik dat dient als springveer om te ontsnappen aan roofdieren.

^{Figuur 3: Springstaart ‘A’ leeft in de bovenste bodemlaag, springstaart ‘B’ leeft in de diepere lagen.
Bron: University of Waikato.}

Naast dit unieke orgaan hebben springstaarten ook een collophore: een orgaan waarmee ze vocht opnemen en hun stofwisseling reguleren. Springstaarten komen in allerlei vormen en maten voor. Van kleine bolletjes tot langgerekte lichamen, kleurrijk of bleek, harig of kaal, met of zonder ogen. Deze uiterlijke kenmerken vertellen iets over hun leefwijze. Soorten zonder haren, pigment, furcula of ogen zijn aangepast aan een leven in de diepere bodemlagen.
 
^{Figuur 4: Springstaart die zijn collophore uitvouwt om uit zijn lichaam te schieten. Bron: Alexis Tinker-Tsavalas.}

Een belangrijke soortgroep in het bodemvoedselweb. In de bodem kunnen zij in hoge dichtheden voorkomen en verschillende rollen vervullen. De bodem bewonende mijten behoren vooral tot de groepen Oribatida, Prostigmata, Mesostigmata en Astigmata.

• Oribatida zijn herkenbaar aan hun kogelvormige silhouet.
• Andere groepen zoals Prostigmata en Mesostigmata zijn te onderscheiden door te kijken naar de positie van hun stigmata (de openingen van hun luchtwegen). Deze zitten bij de Prostigmata vooral vooraan op hun lichaam en bij de Mesostigmata halverwege hun lichaam.
• Bij de Astigmata ontbreken de stigmata volledig! Zij kunnen hun zuurstof uit de lucht door hun huid opnemen.

Mijten zijn een enorm diverse groep spinachtigen, waarvan in Nederland meer dan 2400 soorten voorkomen. Niet alle soorten leven in de bodem: in bijna elke habitat zijn mijten te vinden. Van Antarctica tot in de zee en van planten tot dieren (zoals mensen). In de bodem voeden sommige mijten zich met schimmels of bacteriën, terwijl roofmijten (veelal Mesostigmata) andere ongewervelden eten, zoals parasitaire nematoden. Zo spelen zij een cruciale rol in het reguleren van populaties en de instandhouding van een gezond bodemvoedselweb.
 
^{Figuur 5: Linksboven: Oribatida. Rechtsboven: Astigmata. Linksonder: Mesostigmata. Rechtsonder: Fluweelmijt.
Bron: S.E. Thorpe; Daktaridudu; www.chaosofdelight.org; André Karwath.}