Maandag 15 februari 2021
Verkeer is óók politiek
Noem het een afwijking, zegt hoogleraar Verkeerskunde Eric van Berkum, maar op de middelbare school kon hij al genieten van een wiskundetentamen. Verkeerskunde is dus echt iets voor hem, want verkeer goed regelen is toegepaste wiskunde. Maar, zo blijkt in gesprek met hoogleraar Product-Market Relations Jörg Henseler, het is óók heel politiek. Een gesprek over hoe het verkeer de wereld duurzamer, veiliger en inclusiever kan maken.
Jörg: ‘Ha Eric, wat maakt jouw vakgebied nou bijzonder?’
Eric: ‘Wat wij delen, Jörg: ons vak is technisch, maar met een doorslaggevende rol voor de mens. Dat zie je niet zo vaak bij technische disciplines. Een voorbeeld: met verkeerskunde kunnen we voor een kruispunt met verkeerslichten objectief de beste wachttijd bepalen voor elke richting, kijkend naar duurzaamheid. Maar in praktijk mag dat niet te lang zijn, anders rijden mensen alsnog gewoon door rood.’
Jörg: Ja, dat herken ik, die interactie tussen mens en ontwerp. Ook bij design reageert het ontwerp steeds weer op de reactie van de gebruiker.’
Eric: ‘En Nederlanders stellen altijd de waaromvraag – waarom moet ik hier wachten, waarom mag hij eerder dan ik? Ook daarmee moet je rekening houden.’
Jörg: ‘Dus door traffic engineering te studeren, leren internationale studenten nog meer over Nederland?’
Eric: ‘In zekere zin wel ja. We doen daar ook onderzoek naar: wat is een acceptabele wachttijd? Soms blijkt dat mensen het niet eens merken dat een andere route ze iets meer tijd kost. Dat is interessant, dan heb je een bandbreedte waarbinnen je aanpassingen kunt doen zonder dat mensen anders reageren.’
Het best voor iedereen
Jörg: ‘Wat kun jij binnen die bandbreedte bereiken?’
Eric: ‘Als ingenieur wil je weten: in hoeverre kan ik mensen bewegen tot ander gedrag omwille van het geheel? De meeste mensen kiezen het liefst de snelste route, maar daarmee krijg je niet de kortste totale reistijd. En er is altijd een trade off tussen veiligheid, snelheid en duurzaamheid. Multi-objective optimization noem je dat in de wiskunde. Dat we 130 mochten rijden, was niet goed voor milieu of veiligheid. Maar misschien wel voor de reistijd van individuen – en dan was er nog iets met kiezers…’
Jörg: ‘De ideale oplossing voor alles bestaat dus niet. Is dat een geruststellend idee, of juist niet?’
Eric: ‘Ik hoop vooral te laten zien hoe een middel bijdraagt aan het hogere doel. Verkeer is heel politiek. We zijn nu onder meer bezig met talking traffic, het idee dat iedere verkeersdeelnemer via ICT kan communiceren met verkeerslichten. Zo kun je groepen identificeren die je voorrang geeft, door bijvoorbeeld verkeerslichten daarop aan te passen. Ik werk nu aan een project om elektrische voortuigen prioriteit te geven. Daarmee stimuleer je op lange termijn elektrisch rijden, goed voor de luchtkwaliteit. Maar op korte termijn kun je beter een oude diesel voorrang geven – als die niet hoeft af te remmen en op te trekken, scheelt dat veel uitstoot. Dat is soms moeilijk uit te leggen.’
Jörg: ‘Dat doet me denken mijn gesprek met Farien, over waarom biologische komkommer wel in plastic is verpakt, en gewone niet. Dat voelt onlogisch. Maar bij de biologische is bescherming nog belangrijker, omdat die met nog meer moeite is geproduceerd.’
Eric: ‘Ja, dat lijkt onlogisch. Dat is bij snelheidsverhoging soms ook zo. Denk aan doorgaande wegen met vrij-liggende fietspaden. Soms kan het de stad veiliger maken als je de maximumsnelheid daar van 50 naar 70 verhoogt. Automobilisten kiezen dan de snellere route in plaats van de minder veilige weg binnendoor waar de fietser minder ruimte heeft. Die keuzes inzichtelijk maken vind ik leuk, dat is mijn missie.’
Verkeersarmoede
Jörg: ‘Wat is volgens jou dan de rol van een wetenschapper?’
Eric: ‘Ik zie het als mijn taak duidelijk te maken welke afweging welke consequentie heeft. Dan is het aan de politiek om een gefundeerde keuze te maken. Soms, als het middel tot doel is verworden, moet je als wetenschapper opstaan en zeggen: wacht, hier worden dingen door elkaar gehaald. Die maximumsnelheid is een goed voorbeeld – dan willen partijen nog wel eens vergeten dat veiligheid het uiteindelijke doel is, en niet de maximumsnelheid aanpassen op zich.’
Jörg: ‘Hoe raakt jouw onderzoek aan de ambities van de UT?’
Eric: ‘Duurzaamheid is in verkeer een belangrijk onderwerp. Hoe zorg je voor goede doorstroom van auto’s zodat de uitstoot beperkt blijft? Digitalisering is ook een groot onderwerp voor ons. Vijftien jaar geleden noemden we ons vak nog assumption rich, data poor. Er werden heel complexe modellen gemaakt om verkeerssituaties te voorspellen, niet zelden gebaseerd op beperkte gegevens. Inmiddels kosten sensoren een habbekrats en worden ze overal toegepast, we komen om in de data. Dat is boeiend, het geeft de mogelijkheid in te grijpen, bijvoorbeeld met duurzaamheidsdoelen in het achterhoofd. En verkeer gaat ook over inclusie. Denk aan “verkeersarmoede”, niet kunnen komen waar je zou willen. Bepaalde delen in de stad zijn bijvoorbeeld slechter bereikbaar dan andere, er rijdt soms geen bus meer, de relatief arme bewoners hebben vaak geen auto en zitten daarmee aan huis gebakken. Dat is ook iets om rekening mee te houden als je een vervoerssysteem ontwerpt.’
Jörg: ‘Dat zijn dus ook ethische overwegingen. Hoe bereid je studenten erop voor om dat soort beslissingen te maken?’
Eric: ‘Goede vraag, daar worden ze eigenlijk onvoldoende op voorbereid. We kiezen de ingenieursaanpak, pas later in de studie spelen dit soort dingen een rol. Het komt wel terug in hoe je hinder bij verkeersprojecten kwantificeert, bijvoorbeeld. Je kunt kijken naar overlast voor woon- en werkverkeer, maar ook voor de middenstand als die minder bereikbaar wordt. Of denk aan hinder voor de mensen die het project uitvoeren; die wil je niet allemaal ’s nachts laten werken. Maar nu je dat zo zegt – dat kunnen we wel verbeteren.’
Jörg: ‘De blik op de maatschappij staat in jouw vakgebied echt centraal, zo te horen.’
Eric: ‘Ja, en het past ook in het bijzonder bij de aanpak van de UT. We zijn echt opgericht als technische universiteit met oog voor het maatschappelijk karakter van techniek – veel meer dan andere technische universiteiten. We doen ook veel multidisciplinair onderzoek. Dat maakt het soms lastiger te publiceren in wetenschappelijke tijdschriften, die vaak gericht zijn op één specifiek vakgebied. Maar die manier van denken past bij de UT. En de keuze voor people first, een centrale rol voor de mens, hoort ook heel erg bij het vak verkeerskunde.’