‘Lijkt u het leuk om voor ons een kort artikel te schrijven over de waarde van risicoleiderschap? Het lijkt mij een heel goed onderwerp.’ Aldus het mailtje van een redacteur van een online platform. Mooie vraag, wat levert risicoleiderschap eigenlijk op, en voor wie? Een vraag die andere vragen oproept, evenals 6 + 1 antwoorden.
Wat is risicoleiderschap?
Om de waarde van risicoleiderschap te verkennen is de eerste vraag natuurlijk wat het eigenlijk is. Risicomanagement, management en leiderschap, dat zijn bekende begrippen binnen organisaties. Maar risicoleiderschap? Dit is een verrassend onbekend begrip, in Nederland en daarbuiten. Op basis van literatuuronderzoek, vele workshop en nog meer gesprekken in de praktijk heb ik de volgende werkdefinitie opgesteld: risicoleiderschap is doelgericht durven omgaan met onzekerheden.
Het woord doelgericht heeft te maken met een eigentijdse definitie van het begrip risico: het effect van onzekerheid op een doel. Dit effect van onzekerheid – bijvoorbeeld onveiligheid, reputatieschade, extra kosten - wordt veroorzaakt door een onzekere situatie of gebeurtenis én beïnvloedt je doel. Een negatieve invloed van onzekerheid op het doel betekent een risico. Een positieve invloed kan soms ook optreden, dit is een kans. Een risicoleider weet dus wat zijn of haar doel is, in de meest brede betekenis van het woord, en werkt daardoor doelgericht.
De woorden durven omgaan geven aan dat risicoleiderschap veel verder gaat dan het louter beheersen of vermijden van risico’s. Dit is voor veel hedendaagse risico’s immers onmogelijk. Neem bijvoorbeeld cyberrisico’s. Voor sommige risico’s zit er weinig anders op dan ze te accepteren, zoals fietsen in het verkeer tijdens de spits. Andere risico’s kun je beter bewust némen, om een waardevol doel te kunnen realiseren. Je hebt vast wel eigen voorbeelden.
Het woord onzekerheden is al genoemde in de risicodefinitie: onzekerheden met negatieve effecten op doelen zijn risico’s. Maar onzekerheden kunnen ook volop kansen bieden! Dit is voor veel mensen een reden om bijvoorbeeld een eigen onderneming te starten, of om aandelen te kopen.
Waarom risicoleiderschap?
We leven en werken in een wereld die wel de VUCA-wereld wordt genoemd. De letters VUCA staan voor vier woorden. Het eerst woord is Volatiel: dynamisch, onvoorspelbaar. Het tweede woord is Uncertainty of onzekerheid. Het derde woord is Complexiteit: allerlei factoren beïnvloeden elkaar op een manier die we niet volledig begrijpen. Het vierde woord is Ambiguïteit, dubbelzinnigheid: op basis van dezelfde informatie trekken verschillende mensen heel verschillende conclusies.
Deze VUCA-wereld wordt continu gevoed door allerlei ontwikkelingen. Bijvoorbeeld op het gebied van technologie, digitalisering en robotisering. Maar ook door spanningen tussen veiligheid en privacy (neem de AVG). Of spanningen tussen duurzaamheid en economische groei, als gevolg van de klimaatverandering.
De vraagstukken die spelen in een VUCA-omgeving noem ik wilde vraagstukken: ze zijn zo dynamisch, complex en ambigue dat er geen ultieme oplossingen voor zijn, oplossingen waarover iedereen het eens is. Wel kunnen en moeten scherpe keuzes worden gemaakt hoe met die vraagstukken om te gaan, om zo tot de best mogelijke oplossingen te komen, voor zoveel mogelijk mensen.
Het gebruikelijke, instrumentele en op beheersing gericht risicomanagement blijkt in de praktijk ongeschikt voor het omgaan met de risico’s en kansen van wilde vraagstukken in een VUCA-omgeving. Dit klassieke risicomanagement creëert op z’n best schijnzekerheden, vaak via veel en ingewikkelde procedures. Een andere benadering is nodig. Die benadering noem ik risicoleiderschap.
Hoe werkt risicoleiderschap?
Risicoleiderschap werkt door ERG om te gaan met de onzekerheden in dat wat je al doet: Expliciet, Realistisch en Gestructureerd.
Expliciet door samen scherp te kijken welke onzekerheden er spelen op weg naar het doel. Dit met aandacht en begrip voor de onvermijdelijke verschillen in perceptie: verschillende mensen beoordelen dezelfde risico’s op een verschillende manier, en ze hebben daar meestal (onbewust) goede redenen voor.
Realistisch door te beseffen dat niet alle risico’s kunnen worden vermeden of beheerst. Door te beseffen dat er bijvoorbeeld altijd grenzen zijn aan de kosten voor risicobeheersing. Iets als 100 % veiligheid bestaat in de meeste gevallen niet.
Gestructureerd door met door de gangbare stappen van het risicomanagement te doorlopen. Die komen voor allerlei benadering steeds weer op hetzelfde neer. Een ultrakorte versie daarvan bestaat uit het beantwoorden van de drie DOD-vragen:
- Wat het Doel, voor wie?
- Wat is daarbij Onzeker, voor wie?
- Wat daar al dan niet aan te Doen, met wie?
Met in dat wat je al doet bedoel ik je normale dagelijkse activiteiten, processen, overleggen en rapportages. ERG omgaan met onzekerheden, risico’s en kansen in dat wat je al doet noem ik risicogestuurd werken, waarin ik de ’m’ van management 180 graden heb gedraaid in de ‘w’ van werken. Risicomanagement staat in de meeste gevallen apart van het dagelijkse werk; het wordt als iets extra’s gezien. Risicogestuurd werken met risicoleiderschap is volledig ingebed in het dagelijkse werk, iets wat normaal wordt.
Wat is nu de waarde van risicoleiderschap?
Wat maakt risicoleiderschap uniek en onderscheidend van risicomanagement en daarmee waardvol voor het effectief omgaan met onzekerheden, risico’s en kansen? Zaken die spelen in binnen dynamische, complexe vraagstukken waar veel leidinggevenden en andere professionals in organisaties mee te maken hebben? Het zit hem in de combinatie van zes antwoorden.
1. Risicoleiderschap gebruikt een actuele, doelgerichte risicodefinitie
Risico is het effect van onzekerheid op het behalen van doelen. Door deze definitie wordt risicogestuurd werken met risicoleiderschap doelgericht en dat blijkt in de praktijk goed te werken. Deze definitie nodigt tevens uit tot het nemen van risico’s, ofwel het pakken van kansen die onzekerheden bieden om doelen te realiseren, aanvullend op het traditionele beheersen van risico’s.
2. Risicoleiderschap is voor iedereen
Risicoleiderschap bedoeld is voor iederéén in de organisatie, voor alle formele én informele leiders. Immers, als het goed is levert iedereen in de organisatie dagelijks een zinvolle bijdrage aan het realiseren van organisatiedoelen. En iedereen krijgt daarbij met onzekerheden te maken, groot of klein, dagelijkse of af en toe.
3. Risicoleiderschap biedt een nieuw perspectief voor de risicomanager
Risicoleiderschap past veel beter dan risicomanagement bij de dynamiek en complexiteit in een VUCA-omgeving. Een omgeving met volop wilde vraagstukken, waarin bedrijven, publieke organisaties, zorginstellingen al die andere organisaties zich nu en de komende jaren bevinden. Leuk, of niet? Wel de realiteit.
4, Risicoleiderschap brengt het beste uit risicomanagement en leiderschap samen
Risicoleiderschap is ontstaan door het combineren van relevante, actuele aspecten uit het vakgebied leiderschap met die uit het vakgebied risicomanagement. Het resultaat is een spannende combinatie: risicoleiderschap. Gewoonlijk gaat leiderschap niet diep in op het leren omgaan met risico’s om organisatiedoelen te realiseren. En risicomanagement besteed geen aandacht aan leiderschap.
5. Risicoleiderschap benut kennis en ervaring uit veel verschillende vakgebieden
Specifieke vaardigheden kunnen in de praktijk helpen om risicoleiderschap te tonen. Die vaardigheden variëren van het kunnen omgaan met conflicterende doelen tot het nemen van risico-eigenaarschap en het stellen van gerichte vragen. Voor de ontwikkeling van die vaardigheden wordt gebruik gemaakt van praktisch toepasbare inzichten uit een diversiteit van vakgebieden, zoals neuropsychologie, organisatiekunde, bestuurskunde en veranderkunde.
6. Risicoleiderschap is aanvullend op leiderschap
Risicoleiderschap een aanvulling op ‘gewoon’ goed leiderschap, door ERG om te gaan met onzekerheden, risico’s en kansen: Expliciet, Realistisch en Gestructureerd. Dit helpt om succesvol te worden, te zijn en te blijven in de VUCA-wereld.
Wat is nu de ultieme waarde van risicoleiderschap?
We hebben inmiddels zes antwoorden op de vraag naar de waarde van risicoleiderschap. Welke ultieme waarde kunnen we hieruit afleiden?
Samengevat in twee zinnen: In een onzekere VUCA-omgeving geeft risicoleiderschap jezelf én iedereen in je omgeving zekerheid, namelijk dat je al het redelijke doet om afgesproken doelen te realiseren. Wat die doelen ook zijn en hoe dynamisch, complex, ambigue en onzeker je vraagstuk is.
Dit is de ultieme waarde van het tonen van risicoleiderschap, waarmee je jezelf, je organisatie, je klant en daarmee de maatschappij een dienst bewijst, een waardevolle dienst in onzekere tijden.
Dr. ir. Martin van Staveren MBA adviseert en schrijft over realistisch(er) omgaan met onzekerheden, risico’s én kansen. Daarnaast doceert hij, onder andere in de executive masteropleidingen Risicomanagement en Publiek Management, Universiteit Twente en in diverse collegereeksen van Nyenrode Business Universiteit. Martin is auteur van de boeken Risicogestuurd werken in de Praktijk en Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden.