Met haar werk wil ontwerper Lisa Mandemaker de toekomst dichterbij halen. Komende tijd is ze designer-in-residence bij DesignLab van de Universiteit Twente. Welke meerwaarde heeft een ontwerper in de academische wereld? ‘Sommige dingen kun je niet met woorden vertellen.’
Design is overal om ons heen: van de stoel waarop je zit, tot je auto en het startscherm van je telefoon. En dan zijn er ook designers die dingen ontwerpen die nog níét bestaan. Lisa Mandemaker bijvoorbeeld. Zij is ‘speculatief ontwerper’ – iemand die prototypen maakt, en daarmee uitnodigt om te reflecteren op mogelijke toekomsten.
‘Design kan op allerlei manieren een katalysator zijn’, vertelt ze via een videoverbinding vanuit haar studio. ‘In mijn werk wil ik het gesprek over ingewikkelde maatschappelijke vraagstukken op gang brengen. Mijn prototypes zeggen niet “zo moet het eruit gaan zien”, maar: zo zou het kúnnen.’
In 2019 benoemde de BBC Mandemaker tot een van de 100 meest inspirerende vrouwen ter wereld. Momenteel is ze designer-in-residence bij DesignLab, waar ze meewerkt aan een grootschalig onderzoek naar de ethiek van technologie. Resultaat van deze samenwerking is een ontwerp dat wordt tentoongesteld op de Dutch Design Week 2022.
Internationaal oogstte Mandemaker al bekendheid met het speculatieve prototype van een kunstmatige baarmoeder, dat ze ontwikkelde in samenwerking met het Maxima Medisch Centrum (MMC) en Next Nature Network. Met een kunstmatige baarmoeder zouden we de overlevingskansen van vroeggeboren baby’s kunnen vergroten. MMC doet onderzoek naar de technische mogelijkheden daarvan. Om het maatschappelijke gesprek over deze technologie op gang te brengen, maakten Mandemaker en Next Nature Network een prototype van hoe zo’n baarmoeder eruit zou kunnen komen te zien.
Photo credits: Ruud Balk
Hoe kan een prototype mensen aan het denken zetten?
‘Dat kan ik het beste uitleggen met het voorbeeld van de kunstmatige baarmoeder. Veel mensen hebben wel een beeld bij zo’n baarmoeder, bijvoorbeeld uit een sciencefictionboek of de film The Matrix. Als ik zeg dat ik aan een kunstmatige baarmoeder werk, is de reactie vaak: ‘Hè nee toch, daar moeten we niet aan beginnen.’ De discussie wordt meteen heel zwart-wit.
Wanneer je iets tastbaar gaat maken in een ontwerp, maak je als designer keuzes: welke materialen gebruik je, welke functie krijgt datgene wat je maakt, hoe ga je er als mens interactie mee aan? Zo’n prototype nodigt anderen uit om die keuzes te bevragen. Daardoor ontstaat een inhoudelijke discussie. Ieder mens kijkt immers vanuit zijn eigen perspectief naar het prototype: een advocaat reageert anders dan een arts of een jonge moeder.’
Waarom is dat gesprek zo belangrijk?
‘Nieuwe technologieën veranderen ons leven. Door in gesprek te gaan, kunnen we nadenken over de impact daarvan, ook al voordat zulke technologieën er daadwerkelijk zijn. De achterliggende vraag is wat we als mensheid willen of verwachten van technologie. Het is best moeilijk om je dat voor te stellen, zeker als je nog geen idee hebt wat de mogelijkheden en implicaties zijn. Ik maak prototypes om de toekomst wat dichter naar ons toe te trekken.’
Wat ga je precies doen aan de UT?
‘Ik werk samen met UT-wetenschappers van het Zwaartekracht-programma Sociale en ethische uitdagingen van nieuwe technologie. Binnen dat programma denkt een groep ethici na over de vraag wat nieuwe – ontwrichtende – technologie betekent voor de maatschappij. Meestal wordt die discussie vormgegeven in academische papers. Het blijft dus binnen de universitaire wereld. Mijn rol is om wetenschappelijke kennis te vertalen in een fysiek prototype. Dan kunnen ook anderen reageren en meepraten, zonder dat ze eerst het taalgebruik van zo’n paper hoeven te begrijpen.
Op de UT organiseren we binnenkort een serie workshops voor mensen van universiteiten en maatschappelijke organisaties. De wetenschappers en ik laten hen meedenken met onze vraagstukken. Met de oogst gaan wij vervolgens verder aan de slag.’
Wat is de meerwaarde van een designer op de universiteit?
‘Ik zie speculatief design als een brug tussen wetenschap en samenleving. Als ontwerper ben je een “vertaler” tussen die twee werelden. Weet je, onbekend maakt onbemind. Op sociale media lees je mensen die zeggen dat wetenschap ook maar een mening is. Daar kun je laatdunkend over doen, maar het klopt óók dat de wetenschap nog vaak in z’n eigen bubbel zit. Ik denk dat het belangrijk is dat kennisoverdracht meer tweerichtingsverkeer wordt. Kennis zit niet alleen op de universiteit, je kunt ook waardevolle kennis en inzichten uit de maatschappij halen. Bovendien: sommige dingen kun je niet uitdrukken in woorden, maar wel in emoties of poëzie. Daar hoop ik aan bij te dragen.’
Wat drijft jou om dit werk te doen?
‘We leven in een onzekere tijd – kijk naar de coronacrisis, de opkomst van extreemrechts, klimaatverandering. Mensen denken dan al snel: we doen wat we kennen, we gaan door met wat we altijd al deden. Zolang je een bepaalde manier van denken hebt, is het moeilijk om daaruit te breken. Pas wanneer je los weet te komen van bestaande denkstructuren, kun je met een open blik nadenken over waar je wilt dat we met de wereld naartoe gaan. En júíst als je vastloopt, is het tijd om een andere richting te zoeken.'
Tekst: Susanne Geuze
