We bevinden ons inmiddels zo'n half jaar in een nieuw en onzeker decennium, in een wereld met volop dynamiek en corona-tragiek. Wat kunnen we desondanks leren van de afgelopen jaren ’10 voor de komende jaren ’20? Over zinvol omgaan met een beladen begrip, dat ontstaat vanuit onzekerheden? Ofwel, hoe gaan we in het nieuwe decennium om met risico’s? En durven we ook de kansen vanuit die onzekerheden te benutten? Wat voor leiderschap vraagt dit eigenlijk, van formele én informele leiders?
Onze hoogontwikkelde samenleving bevat ze in alle soorten en maten: risico’s. Naast de huidige pandemie zijn andere voorbeelden cyberaanvallen en datalekken, werkloosheid door ontwrichtende technologieën of bacteriën die resistent worden tegen antibiotica. Wat wordt waarschijnlijk het ultieme risico voor het nieuwe decennium, temeer als de coronapandemie over een tijdje is uitgedoofd? Hoogstwaarschijnlijk de door de mens veroorzaakte klimaatverandering. Veel effecten daarvan zijn nog onzeker, abstract, ver weg. Ze raken vooral anderen. Denk hierbij aan zeespiegelrijzing en verdwijnende koraalriffen of aan schaarste in de voedselvoorziening door langdurige droogte. Klimaatverandering heeft tevens talloze onzekere economische effecten, zoals stranded assets. Dit zijn aandelen van bedrijven in sectoren als de fossiele energiewinning, die over een aantal jaar zomaar waardeloos kunnen worden.
Er zijn echter nóg twee effecten die abstracte klimaatrisico’s ineens een stuk concreter maken. Dit zijn afnemende gezondheid en sociale instabiliteit, effecten die onszelf rechtstreeks kunnen raken. Gezaghebbende studies van de Centers for Disease Control and Prevention en de American Psychological Association wijzen op een toename van ademhalingsproblemen en astma. Ook krijgen meer mensen hart- en vaatproblemen. Naast fysieke gevolgen wijzen deze onderzoeken op een stijging van mentale gezondheidsproblemen. Die zijn het gevolg van bezorgdheid, stress en depressie. Dergelijke mentale problemen dragen bij aan sociale spanningen in de samenleving, met een toename van agressie, geweld en misdaad.
VUCA-wereld
Kortom, het nieuwe decennium bevat meer dan genoeg onzekerheden. Welkom in wat wel de VUCA-wereld wordt genoemd, waarbij VUCA staat voor vier woorden: volatiel, uncertain, complex en ambigue. Ofwel, een dynamische wereld die onzeker, deels onbegrijpelijk en meerduidig is. Samen met onvoorspelbare geopolitieke ontwikkelingen is klimaatverandering een belangrijke aanjager van de vier VUCA-factoren. Treffende Nederlandse VUCA-voorbeelden zijn de stikstof- en PFAS-worstelingen, die we inmiddels al bijna vergeten zijn. Of de continue spanningen tussen individuele privacy en maatschappelijke veiligheid. Of de financiering van goede gezondheidszorg in een vergrijzende samenleving. Recent is hier de wereldwijde economische recessie bijgekomen, waarbij de Grote Depressie uit de jaren 1930 volgens sommige (pessimistische?) deskundigen gaat verbleken.
Dergelijke vraagstukken worden wel wicked problems of zelfs super wicked problems genoemd. Ik vertaal ze als wilde vraagstukken en ze hebben één ding gemeen: ongemakkelijke waarheden. Misschien wel de lastigste waarheid is het ontbreken van eenduidige oplossingen, met een aanpak waarover iedereen het eens is. Stop dus om die te zoeken. Ook raakt bij wilde vraagstukken de tijd om het tij te keren op. Verder zijn veroorzakers van een wild vraagstuk tevens onderdeel van de oplossing, alleen ontbreekt een krachtig machtscentrum om die oplossing af te dwingen. Tevens zijn er vele argumenten te bedenken om nu niets aan een wild vraagstuk te doen.
Schijnzekerheid van een papieren tijger
Wat kunnen we leren van het risicomanagement uit de jaren ’10, voor het omgaan met risico’s in de jaren ‘20? Kort gezegd: dat het niet gaat werken. Uit diverse onderzoeken binnen en buiten Nederland volgt dat risicomanagement na de financiële crisis niet aantoonbaar is verbeterd. Zo blijkt er geen relatie tussen het veelgebruikte COSO-raamwerk en de effectiviteit van risicomanagement. Een bank als ING had risicomanagement met het ‘three lines of defence model’ op papier ogenschijnlijk op orde en raakte desondanks verstrikt in een prijzig witwasschandaal.
Het instrumentele risicomanagement van de afgelopen jaren richt zich op objectieve, te kwantificeren en te beheersen risico’s. Het is hiermee over de houdbaarheidsdatum heen. Als dergelijke risicomanagement al werkt, dan is dat alleen in een stabiele wereld met tamme vraagstukken. In de realiteit van de VUCA-wereld leidt traditioneel risicomanagement louter tot een overdaad aan protocollen en controles. Het biedt de schijnzekerheid van een papieren tijger, die bij veel mensen steeds meer weerstand oproept.
De mens staat centraal
Voor de komende jaren ’20 hebben we dus een andere vorm van risicomanagement nodig, namelijk risicoleiderschap. Hierin staat de mens centraal, niet het model. Vier woorden vatten risicoleiderschap samen: doelen, diversiteit, durven en doen. Het gaat om het realiseren van doelen, in de meest brede betekenis van het woord. Dit volgt ook uit de hedendaagse risicodefinitie: het effect van onzekerheid op een doel. Vanwege de onvermijdelijke verschillen in risicoperceptie is een diversiteit aan verschillende mensen nodig om te durven doen. Om in actie komen, te experimenteren en te innoveren, om op die manier met het risico om te gaan en waar mogelijke passende maatregelen te nemen. Het betekent ook durven stoppen als iets niet blijkt te werken. Een hedendaagse risicoleider gaat duurzaam om met risico’s en benut tevens de interessante kansen vanuit onzekerheid. Daarbij gaat het steeds om het balanceren tussen nu en straks, hier en daar.
Tot slot
Risico’s némen is de komende jaren essentieel om waardevolle doelen te realiseren. Dit geldt voor overheden, instellingen en bedrijven. De formele leiders van deze organisaties zijn het aan hun stand verplicht om hierin voorop te lopen. Door zélf risicoverantwoordelijkheid te nemen en zo informele leiders te inspireren om dat ook te doen. Door steeds weer scherpe keuzes te durven maken, ondanks onzekerheden en conflicterende belangen. En door dergelijke lastige besluiten uit te leggen, uit te leggen en nog eens uit te leggen.
Dr. ir. Martin van Staveren MBA adviseert en schrijft over realistisch(er) omgaan met onzekerheden, risico’s én kansen. Daarnaast doceert hij, onder andere in de executive masteropleidingen Risicomanagement en Publiek Management, Universiteit Twente en in diverse collegereeksen van Nyenrode Business Universiteit. Martin is auteur van de boeken Risicogestuurd werken in de Praktijk en Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden. Op 15 juni 2020 verschijnt zijn nieuwste boek Iedereen risicoleider: Waarde realiseren én behouden in een onzekere wereld.