Evaluatie opleiding Telematica (tekst in zwart van EWI, cursieve tekst van een externe deskundige die op verzoek van het CvB de evaluatie heeft becommentarieerd)
Het opheffen van de bacheloropleiding Telematica
Deze korte analyse beoogt vijf belangrijke factoren te benoemen die bij de opkomst en ondergang van de bachelorpleiding Telematica een rol hebben gespeeld.
Dit stuk doet geen poging om tot een oordeel te komen. De opgesomde factoren vormen een relevante checklist voor het inschatten van zwaktes en bedreigingen die aan de orde kunnen zijn bij het starten van een nieuwe opleiding.
Over sterke punten en kansen spreken we weinig, hun analyse was dominant bij de start van de opleiding. In de slotalinea’s komen we daar nog even op terug.
Commentaar externe deskundige: de genoemde factoren zijn inderdaad de essentiële factoren.
Factor 1 De ontwikkeling in het vakgebied
De Telematicagroep in Twente kan met veel recht claimen al in een heel vroeg stadium (dertig jaar geleden) de wederzijdse afhankelijkheid van informatica en telecommunicatie te hebben begrepen, en de consequenties van die samenhang voor het vakgebied ICT te hebben voorzien.
Op het moment dat dit inzicht gemeengoed aan het worden was, met name door de opkomst van internet, startte de opleiding Telematica. De term “wederzijdse afhankelijkheid” voor de relatie tussen Informatica en Telecommunicatie was toen eigenlijk al achterhaald. We spraken over integratie. Onder vakgenoten was te bespeuren dat men de relatie tussen Informatica en telematica ging beschouwen als een kwestie van terminologie, niet als een kwestie van verschillende wetenschappelijke richtingen.
Terugblikkend kunnen we vaststellen dat de historische basis voor een opleiding Telematica in Twente ijzersterk was, maar dat de positie van het vakgebied Telematica als zelfstandige wetenschappelijke discipline al sterk aan het veranderen was toen de opleiding startte.
Commentaar extern deskundige: inderdaad zag de telematicagroep 30 jaar geleden al in dat telematica een belangrijke rol zou gaan spelen. Deze visie, en daaruit voortvloeiend de ontwikkeling van onderwijsaanbod voor telematica, groeide binnen het vakgebied informatica langzaam. Zelfs bij de start van de - in Nederland unieke - opleiding was er nog discussie over het belang van telematica voor informatica. Achteraf gezien had de opleiding telematica beter eerder kunnen starten. Over de vraag of de opleiding telematica dan beter bestand was geweest tegen de “telecommunicatie crisis” valt geen zinnige uitspraak te doen.
Factor 2 De maatschappelijke ontwikkeling
De pioniersrol van Twente op het gebied van Telematica (ook zichtbaar in eerst het CTIT en later het Telematica Instituut) maakte de omgeving van de UT campus tot een aantrekkelijke vestigingsplaats voor de telecommunicatie-industrie. De ontwikkelingen rond internet beloofden gouden bergen.
Juist in die telecommunicatie en internetsector ontstond vervolgens een geweldige crisis, kort na de start van de opleiding Telematica.
Die crisis trof in heel Nederland de Informatica-opleidingen, in Twente trof de klap vooral het kleinere Telematica. Telematica was voor iedereen zichtbaar de opleiding geassocieerd met de sector in crisis: de telecom-sector en internet. De bedrijvigheid in de telecommunicatie sector in de omgeving van de UT campus nam tegelijkertijd snel af, waarmee de opleiding zijn industriële partners in de nabije omgeving verloor.
Factor 3 Personele kwesties, boegbeelden en werkdruk
Een opleiding moet worden gedragen door een sterk team van personen met inhoudelijk gezag. De draagkracht voor de opleiding Telematica heeft ernstig geleden onder hoogleraarsvacatures. De boegbeelden die de pioniers waren van de integratie van telecommunicatie en informatica, hebben de instelling verlaten, en de opleiding Telematica heeft hun steun en gezag gemist.
In de voorbereiding van de overgang naar BaMa verkeerde de toenmalige faculteit Informatica bovendien in de luxe positie een instroom te hebben van ongeveer 200 studenten in de opleidingen INF en TEL samen. Met de bijdrage in BIT meegeteld, moest aan ongeveer 250 eerstejaars onderwijs gegeven worden.
Er was de overtuiging dat het onderhouden van drie onderwijsprogramma’s die zich geheel zelfstandig ontwikkelden, en hun eigen concept koesterden, voor een instroom van een dergelijke omvang tot een onaanvaardbare werkdruk zou leiden. Het facultair management hield er in zijn langere termijn prognoses rekening mee dat een jaarlijkse instroom van deze omvang niet structureel zou zijn. Maar het achtte een “synchronisatieslag” tussen de programma’s van BIT, INF en TEL met het oog op de werkdruk wel dringend gewenst. Die is in de bachelorprogramma’s doorgevoerd. Dat heeft invloed gehad op het “eigen karakter” van Telematica (en trouwens ook dat van BIT). De “grote” opleiding INF was in die synchronisatie vaak leidend.
Factor 4 Kannibalisatie?
Deze instroomgrafiek is zelf geen factor. Maar het beeld dat uit deze grafiek spreekt, heeft de positie van Telematica niet positief beïnvloed.
We zien in de grafiek marktaandelen, waarbij als markt is genomen de instroom van studenten in opleidingen Telematica en Technische Informatica aan de 3 TU’s. (Telematica is uitsluitend UT). De gele lijn toont het markaandeel van INF+TEL, de blauwe lijn (tot 2000 identiek aan de gele) toont het marktaandeel INF, en de roze het marktaandeel TEL.
“Nieuwe studie Telematica kannibaliseert Informatica”schreef het UT Nieuws op 14 september 2000. Die conclusie lijkt gerechtvaardigd. Bij het starten van Telematica verloor INF een flink stuk van zijn marktaandeel. De combinatie van INF en TEL had een zelfde marktaandeel als INF een jaar daarvoor. Het jaar daarna steeg het marktaandeel van de combinatie, maar dan vooral omdat INF zich herstelde (zonder daarbij TEL te kannibaliseren). Toen spatte de internet bubble. INF handhaafde een marktaandeel rond de 25%, TEL verdween langzaam uit de markt.
Niemand kan met zekerheid vaststellen wat er zou zijn gebeurd als de opleiding TEL niet was gestart. In die zin is het wat onzuiver om uit een grafiek als de bovenstaande vergaande conclusies te trekken. Maar de opleiding TEL is vanaf het begin achtervolgd door het sentiment dat de gepleegde investering niet had opgeleverd wat was verwacht.
Factor 5 Profiel en communicatie
De faculteit Informatica heeft geïnvesteerd in communicatie-inspanningen rond Telematica. Het verwoorden van een helder profiel voor de opleiding, dat scholieren aansprak en dat de positie van Telematica t.o.v. “buur” opleidingen verhelderde, was daarbij een centraal thema.
We moeten vaststellen dat dat niet is gelukt. Twee randvoorwaarden hebben daarbij een rol gespeeld.
Telematica moest in zijn profilering het verschil tot INF en BIT benadrukken, maar leunde tegelijkertijd op onderwijs dat ook voor INF en BIT werd aangeboden. In eerste instantie was de profilering sterk gericht op het thema communicatie. Maar dat leidde tot misverstanden. Het beeld dat daarmee werd opgeroepen stond ver af van de telecommunicatie zoals die in de opleiding werkelijk aan de orde was. De afstand tot communicatiewetenschappen was veel groter dan in de allereerste profilering werd gesuggereerd.
In de profilering van Telematica speelden internet en World Wide Web hoe dan ook een belangrijke rol. De opleiding moest al kort na de start vechten tegen het beeld dat hier sprake was van een hype. Dat beeld klopte niet, maar het was wel de realiteit van dat moment.
Interne discussies maar ook onderzoek onder scholieren hebben te weinig tot een bevredigend en aansprekend eigen profiel geleid.
Commentaar extern deskundige: de opleiding telematica heeft zich altijd gepresenteerd als bestaande uit de lagen netwerken, services (diensten) en toepassingen. Het begrip communicatie was slechts een afgeleide. Een aantal studenten heeft zich waarschijnlijk wel verkeken op de zwaarte van de opleiding, die tussen EL en INF in lag.
Achteraf moet worden geconstateerd dat de toepassingen van telematica onvoldoende uit de verf zijn gekomen. Er is geïnvesteerd in contacten met het Telematica Instituut, dat vakken heeft verzorgd tegen universitaire prijzen die duidelijk lager liggen dan de marktconforme prijzen die het Telematica Instituut elders in rekening bracht. Het is jammer dat de Telematica Instituut zich van de campus heeft teruggetrokken en dat de contacten geleidelijk verwaterd zijn.
KPN, één van de grote partijen die aan de wieg heeft gestaan van de telematica opleiding, is door de veiling van de UMTS frequenties in zwaar weer terechtgekomen. Voordat het Dr. Neher Laboratorium werd overgenomen door TNO werd in gesprekken met KPN Research duidelijk dat men wilde insteken op services (diensten) en toepassingen. Netwerken, tot dan één van de sterke punten van KPN, zou men in het vervolg inkopen. De leerstoelen aan de UT die zich bezig hielden met services en het ontwerp van telematicasystemen werden eerst geïntegreerd en vervolgens werd de daaruit ontstane leerstoel opgeheven. Men kan er over discussiëren of het opheffen van de leerstoel het gevolg is van de ondergang van de bachelor opleiding telematica of juist mede oorzaak is geweest.
Sterktes en kansen
De opleiding Telematica werd gevestigd op een sterke Twentse traditie. De arbeidsmarkt- en belangstellingsonderzoeken lieten (aan het eind van de vorige eeuw) vooral kansen zien.
De opleiding is door betrokken docenten enthousiast opgezet en uitgevoerd. In het laatste bachelor tevredenheidsonderzoek tonen de studenten zich positief over hun opleiding. De visitatiecommissie is evenzeer positief.
Deze constateringen geven het opheffen van de opleiding een nare bijsmaak. De discussie die tot het opheffingsbesluit heeft geleid, is dan ook een lange geweest. Er is een aantal jaren gezocht naar mogelijkheden om Telematica en Telematica-onderwijs zelfstandig in leven te houden, in de luwte van de opleiding Technische Informatica. Dat is uit het oogpunt van communicatie en profilering te moeilijk gebleken. Het bericht dat Telematica was opgeheven had scholieren al bereikt zonder dat het besluit was genomen.
Inmiddels is de opgeheven bacheloropleiding Telematica geïntegreerd in de opleiding Technische Informatica. De situatie is weer (bij benadering) zoals in 1998-1999, voor de start van TEL.